W Polsce każda osoba, która ukończyła 18. rok życia, ma pełną zdolność do czynności prawnych, co w praktyce oznacza możliwość samodzielnego decydowania o nawiązywaniu, zmianie czy rozwiązywaniu stosunków prawnych, np. skuteczne zawieranie umów. Jednocześnie polskie prawo dopuszcza też ubezwłasnowolnienie — częściowe lub całkowite. Stanowi ono ograniczenie wcześniej opisanych praw. W dalszej części naszego wpisu wyjaśnimy, kto i w jakich przypadkach może zostać ubezwłasnowolniony.
Kto może zostać ubezwłasnowolniony?
Zgodnie z art. 13 Kodeksu cywilnego ubezwłasnowolnić można osobę, która ukończyła 13 lat, jeśli nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem wskutek:
- choroby psychicznej,
- niedorozwoju umysłowego,
- innych zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii.
Warto przy tym dodać, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego samo istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w wyżej wymienionym przepisie przyczyny nie jest jeszcze przesłanką, która wystarczy do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie “niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw — czytamy w Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r. w sprawie przesłanek wystarczających do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Dodać przy tym należy, że osoba ubezwłasnowolniona traci zdolność do czynności prawnych, jednak nie traci zdolności prawnej. Oznacza to, że nadal może być podmiotem praw i obowiązków w świetle prawa cywilnego (np. może być właścicielem pewnych rzeczy).
Ubezwłasnowolnić można wyłącznie osobę fizyczną. W świetle prawa nie istnieje możliwość ubezwłasnowolnienia osoby prawnej.
Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe
W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego wszystkie czynności prawne dokonywane przez osobę ubezwłasnowolnioną są nieważne. Wyjątkiem są umowy zaliczane do drobnych, bieżących spraw życia codziennego, np. dokonywanie zakupów. Taka osoba nie może np. zawrzeć małżeństwa, sporządzić testamentu, zostać pełnomocnikiem czy przysposobić dziecka. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę. Opiekun (np. małżonek lub rodzic, w przypadku braku takich osób — zakład opieki społecznej lub placówka lecznicza) sprawuje pieczę nad czynnościami prawnymi ubezwłasnowolnionego, w tym zarządza jej majątkiem.
Ubezwłasnowolnienie częściowe orzekane jest wyłącznie w przypadku osób pełnoletnich. Dotyczy sytuacji, w których stan danej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz istnieje potrzeba pomocy jej w prowadzeniu spraw. Ustanawia się wówczas kuratelę. Istnieje wówczas częściowa zdolność do czynności prawnych, jednak wyłącznie po uzyskaniu zgody przedstawiciela ustawowego (np. konieczna jest zgoda na zawarcie małżeństwa). Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zarządzać swoim majątkiem, chyba że sąd postanowił inaczej.
